نخستین زن زندانی سیاسی در ایران، که بود؟
(یادداشتی از ابراهیم مروجی* )

در خبرها آمده بود که بانو راضیه غلامی شعبانی (1391 ـ 1304 ) یکی از
قدیمی ترین زندانیان سیاسی زن ایران ( زندانی شده در سال 1325 خورشیدی) چند روز پیش در آلمان درگذشت؛ یادش گرامی . اما آنچه مرا واداشته که این متن پیش رو را قلمی کنم، صرفا تلاشی ست برای ترسیم تصویری جامعتر از تاریخ معاصر کشورمان و نقش و جایگاه بانوان پیشگام و پیشرویی که تاریخ جنبش زنان این کشور را اول بار، رقم زدند و شاید امروزه کمتر شناخته شده باشند؛ نوشته ی حاضر نیز، تلاشی ست در همین راستا؛ باری، اخیرا درپیوند با درگذشت زنده یاد راضیه غلامی شعبانی، برخی منابع خبری از او به عنوان نخستین زندانی سیاسی زن ایران یاد کرده اند؛ در حالی که ایشان، آن طور که در زندگی نامه اش آمده، در سال 1325 به حبس افتاده بود؛ و این در حالی ست که 10 سال پیش از آن تاریخ، دو تن از اعضای جنبش زنانه ی «پیک سعادت نسوان رشت»، به نام های: «جمیله صدیقی کسمائی» و «شوکت روستا» به دلیل برخی فعالیت های ترقی خواهانه ای که البته، رنگ و بوی چپ گرایانه داشت و مقبول دستگاه حاکم در آن روزگار نبود، به زندان افتاده بودند. در برخی منابع تاریخی، مدت این حبس را چهار سال تخمین زده اند (1) در حالی که من بر این باورم که به احتمال نزدیک به یقین، دستکم درمورد «جمیله صدیقی کسمائی» این مدت را می توان، پنج سال محسوب کرد؛ چرا که او در سمت رئیس دبیرستان دخترانه ی پیک سعادت نسوان رشت، در سال 1315 به زندان افتاد (2) و تا سال 1320 و پایان دوران پهلوی اول، در زندان های رشت و تهران، در بند بود و از آن تاریخ بود که با رهایی از زندان، فصل جدیدی از مبارزات سیاسی و فرهنگی خود را ـ از جمله در حزب تازه تأسیس توده ـ آغازید و تا سال 1327 که محمد رضا شاه پهلوی، ترور و حزب توده، منحل اعلام شد، به شکل گسترده ای کوشندگی و کنش سیاسی داشت؛ او با ترور نافرجام محمدرضا شاه، طی سه سال در تهران، در خفا به سر برد و نقل (و نه کاملا تأیید) شده که به کمک سروان خسرو روزبه (از رهبران سازمان نظامی حزب توده) ابتدا به آلمان شرقی پناهنده و پس از چند سال، در شوروی به برادر خود، ملحق شد و سرانجام، به سال 1362 در همان کشور (و در شهر مسکو) درگذشت و در این شهر، به خاک سپرده شد(3) . با این حساب، گمانم بهتر باشد که جمیله صدیقی کسمائی (1362 _ 1282) را نخستین زندانی سیاسی زن ایران بنامیم.

 او که فرزند محمد صدیقی کسمائی (معروف به صدیق الرعایا) و متولد شهر رشت بود، از سال 1300 فعالیت فرهنگی خود را از طریق همکاری با روشنک نوعدوست (زنی که نخستین بار، روز جهانی زن را در ایران، و در شهر انزلی برگزار کرده بود) آغاز و در سال 1302 دبستان پیک سعادت نسوان (همان دبیرستان بعدی) را در کوی بادی الله رشت بنیان نهاد. این مدرسه از مؤسسات جمعیت پیک سعادت نسوان رشت بود و با مدرسه سعادت نسوان که به صاحب امتیازی خود روشنک نوعدوست تاسیس شده بود، تفاوت داشت. (توضیح اینکه بسیاری از تاریخ پژوهان، این دو مدرسه را با هم اشتباه می گیرند؛ در صورتی که هر کدام، رویه ی کاری و سرنوشت متفاوتی داشت) (4) ناگفته نماند که صدیقی کسمائی علاوه بر این که از اعضای برجسته حزب توده ایران به شمار می آمد، از پیشگامان عرصه های: روزنامه نگاری گیلان و تعلیم و تربیت زنان ایران نیز به شمار می آمد و ضمنا پایه گذار نخستین کودکستان خطه ی شمال ایران به نام «شمس» بود که در رشت، احداث شده بود....

* مؤلف کتاب دو جلدی پیشگامان فرهنگ گیلان و سردبیر مجله دادگر

منابع:
1. زنان ایران در جنبش مشروطه؛ «عبدالحسین ناهید»؛ نشر احیا، ۱۳۶۰. ص 115.
2. فرهنگ مصور استان یکم؛ سال تحصیلی 28 ـ 1327 ؛ تألیف «مهدی بشارتیان»؛ جلد دوم؛ صص 7 و 8 و 54 و 55.
3. پیشگامان فرهنگ گیلان؛ تألیف «ابراهیم مروجی»؛ جلد اول، صص 169 و 170.
4. همان منبع، صص 273 و 274