پژوهشی پیرامون پیدایش جشن باستانی نوروز

عباس دلجو

نوروز 1392

پارسیان ایران، بر اساس روایت افسانه ای، جشن نوروز را به جمشید جم نخستین پادشاه کیانی نسبت میدهند . اما واقعیت امر اینست که اولا، شخص جمشید یا جم‌ اصلا واقعیت وجودی نداشته و یک شخصیت افسانوی و تخیلی می باشد . دوما، علیرغم آنکه پیدایش نوروز را به جمشید افسانه ای ربط میدهند، خود اعتراف میکنند که قبل از جمشید، جشن نوروز گرامی داشته میشد : “آن روز، روز تازه ای بود جمشید عید گرفت؛ اگرچه پیش از آن هم نوروز بزرگ و معظم بود”.{1}  همچنان در متون کهن از آن جمله در اوستا بخصوص در گاثاها و بقيه يسناها که قديميترين بخش های اين کتاب هستند، اصلا نشانه اي از انتساب جشن نوروز به جمشيد کیانی، وجود ندارد .

چنانچه آقای آرتور کریستن سن، در کتاب «نخستین انسان نخستین شهریار» درین باره چنین نوشته است :“سال ایرانیان باستان، به صورتی که آن را در سنگ‌نوشته‌های داریوش بزرگ در بیستون می‌یابیم، در پاییز آغاز می‌شد و جشن بسیار معروف مهرگان (بگیاد)، در اصل جشن اول سال ایرانیان بوده‌است. از جشن نوروز در اوستا و ادبیات اوستایی هیچ نام برده نشده‌، چنانکه از مهرگان نیز اشارتی نیست.”{2}آقای احسان یارشاطر پژوهشگر ایرانی و استاد در دانشگاه کلمبیای نیویارک نیز درین باره چنین نوشته است : “اما راجع به نوروز که در آغاز سعی شده است براساس باورهای مذهبی تثبیت گردد، نه در کتاب قدیمی و مقدس زرتشتیان ایران و نه در «زند» که تفسیر آن محسوب می‌شود، هیچ اشاره‌ای راجع به نوروز موجود نمی‌باشد.”{3} تنها نخستين نشانه ای از نوروز در اوستا، “در فرگرد دوم «ويديودات» است که در ضمن توضيح زندگی «ييم» (جمشيد)، به دستور برگزاری نوروز نيز اشاره شده (اين روايت را فردوسی نيز ذکر می کند). اما ويديودات از اخيرترين بخش های اوستاست که به احتمال زياد در دوران ساسانی نوشته شده.”{4}

ناگفته نماند اگر عید و یا جشن نوروز از جمله سنت های باستانی پارسیان ایران می بود، طبعا واژه فارسی که معادل عید و یا جشن باشد در زبان فارسی وجود میداشت، در حالیکه با نگاهی به زبان فارسی درمی یابیم که اصلا کلمه ای که در فارسی معادل جشن و یا عید باشد، وجود ندارد . کلمه عید، عربی بوده و واژه جش نيز توركي است كه در فرهنگ سنگلاخ بدان اشاره شده است .

جشن نوروز برخلاف ادعای پارسیان ایران که آن را به جمشید افسانوی ربط میدهند، از زمانه های کهن و باستانی توسط انسان های که در نیم کره شمالی زمین زندگی می کردند، در اولین روز سال جشن گرفته می شد . اگر به تاریخ برگزاری جشن نوزایی طبیعت نگاه کنیم در می یابیم که هزاران سال قبل از آنکه آریایی ها در حوزه های تمدنی بین النهرین، ايران، افغانستان، آسياي میانه، قفقاز و بخشي از شبه قاره هند، هجوم آورده و ماندگار شوند، مردمان آسیای میانه به شیوه های گوناگون، نوزایی طبیعت و شروع فصل زیبا و فرحبخش بهاری را در اولین روز سال به سور نشسته و آغاز بهار پرشکوه و زنده شدن دوباره طبیعت را جشن گرفته و به شکرانه این تحول طبیعی، به شادمانی و رقص و پایکوبی می پرداختند .

در واقع جشن نوروز از ابداعات کشاورزان اولیه می باشد . با نگاهی به تاریخ باستان، در می یابیم که زراعت در بین ترکان، سابقه نُه هزار ساله دارد و به شهادت تاریخ در شهر آلتين تپه در ترکمنستان آثاری از تمدن 9000 ساله کشف گردیده است كه پايه ‌های آن بر كشاورزي و گله‌داری بوده و گذشته آن تا هزارة هفتم پيش از ميلاد می ‌رسد. برای اثبات این موضوع در انسیکلوپدیای ترکمنستان اتحاد جماهیر شوروی (سابق) چنین آمده است : “هشت هزار سال پیش، زمانیکه در آسیای نزدیک و ترکمنستان جنوبی {شمال هندوکش}تمدن کشاورزی نخستین و دامداری گسترش یافته بود، در دیگر نقاط جهان اقتصاد ابتدایی و ساده شکارچی گری حاکم بود . در سرزمین های فوق الذکر با اسکان کشاورزان، نخستین روستا ها بوجود آمده بود. در این روستا ها هر خانواده بطور مستقل در خانواده های تک اطاقه زندگی میکرده اند. در محدوده ترکمنستان انسانها 5000 سال ق.م. مس و طلا، و اوایل هزاره چهارم ق.م. نیز برنز را مورد استفاده قرار میداده اند. کشف مس و برنز گسترش ابزارهای هرچه پیشرفته تری را امکان پذیر ساخته است.”{5} پروفسور دکتر رشات گنج، رئیس موسسه عالی فرهنگ، تاریخ و زبان آتاترک نیز قدیمی ترین تقویم جهان، تقویم دوازده حیوان ترکی میداند : “يكي از قديمي‌ترين تقويمهاي دنيا، تقويم دوازده حيوان تركي مي‌باشد كه قبل از استعمال تاريخ هجري در بين اقوام ترك رايج بوده هنوز هم در بعضي از جمهوري‌هاي ترك زبان بكار برده مي‌شود. آغاز سال اين تقويم نيز در ماه مارس بوده است . “{6}

تقویم ترکی دوازده حیوان

با این مدارک غیرقابل انکار تاریخی که در بالا ذکر شان رفت، مشخص میگردد که در نیم کره شمالی زمین، مردمان ترک تبار جزء اولین زراعت پیشگان در جهان بوده و تقویم دوازده گانه قدیمی را در جهان خلق کرده و جشن نوروز را طبق تقویم دوازده گانه شان در اول بهار برگزار میکردند .

طبق اظهارات محققین و باستان شناسان غربی، مهمترين جشن هاي رايج در ايران امروزي مانند نوروز، مهرگان، شب يلدا و … يادگارهاي از مردمان آسیای میانه و بعدا سومری ها هستند . محقق مشهور امريكايي Charles Berlitz در كتاب “مثلث اژدها ” و C. F Jean در كتاب “ReligionsumerianeLa “، و پروفسور S. N. Kramer در كتاب “Mesopotamien ، new ” جشن نوروز را مربوط به ترکان آسیای میانه میدانند : “اين جشن ها اصلا از زمان قبل از مهاجرت سومريان از آسياي ميانه در بين آنان و اقوام خويشاوندشان در آنجا رايج بود و با مهاجرت آن اقوام به قفقاز، آنادولي، آذربايجان، غرب ايران و بين النهرين اين رسم و رسوم را همراه خود بدانجا ها نيز بردند و بازماندگان آنان در آسياي ميانه تركان بعدي نيز از شمال چين تا شرق درياي خزر هميشه اين مراسم را بجا آورده اند.”{7}

بعدا سومریان که 5500 سال قبل از ميلاد در بین النهرین، مدنیت بزرگ بابل را ایجادکردند، براساس سنت نیاکان شان (ترکان آسیای میانه) نوروز را جشن را مي‌گرفتند . به شهادت تاریخ، تمدن بین النهرین (سومری ها) هزاران سال قبل از آریایی ها وارد دوره تاریخی شده و جشن نوروز نیز هزاران سال قبل از هجوم آریایی ها، جزء آداب و سنن سومریان بوده و بعدا در فرهنگ ملل و اقوام دیگر جاسازی شده است . “در يك نقش بسيار كهن مربوط به هزاره سوم پيش از ميلاد مسيح در بخشي از يك ظرف سفالين شكسته شده مربوط به دوره سومريان، جشن نوروزی به تصوير كشيده شده است . از اين جشن نوروزی كه در دهه نخست سال نو به نام جشن “اكي تو” ياد كرده اند. مراسم اين جشن مذهبي همه ساله در نخستين روز بهار در شهر «اوروك» كه قدمت آن لااقل به نيمه دوم هزاره چهارم پيش از زايچه مسيح مي رسد، با شكوه و جلال هر چه تمام تر برگزار مي شد .“{8}

این امر که نوروز منتسب به سومریان میباشد، یک ادعا نیست بلکه بر اساس تحقیقاتی است که پیرامون تاریخ تمدن جامعه بشری صورت گرفته و مشخص شده است که سومریان در روز اول بهار (نوروز) جشن های مفصلی، به مدت دوازده روز برگزار می کردند. “دانشمند شهیر ” ژان بوترو” که همکار ” کرامر” است و در کتاب تحت عنوان ” تاریخ از سومر شروع می شود” L’ Histoire Commence à Sumer و همچنان در کتاب ارزندۀ دیگرش به نام ادیان خیلی باستانی در بین النهرین در صفحه 316 از مراسم سال جدید و در صفحه 306 از دوازده روز جشن نوروزی سخن می گوید که روز سیزدهم استراحت می کردند. در مورد تقویم سومری هم می توان به صفحات 294 ـ292 همین کتاب رجوع کرد.”{9}

در اين رابطه آقاى دكتر مهرداد بهار استاد دانشگاه تهران در رشته اساطیر ایران باستان نيز در مدخل كتاب «تخت جمشيد» و هم در مصاحبه خود با مجله آدينه چنين گفته است که : “جشن نوروز در اصل يك جشن آريايى نبوده بلكه نخست در بين سومريان مرسوم بوده است… اين آيين از بين النهرين به ديگر مناطق جهان و از جمله ايران رفته است… در كتاب دينى اوستا نيز نشانه اى از نوروز وجود ندارد.”{10} استاد ضیاء صدرالاشرافی در مقاله تحت عنوان – نوروز و تاریخچه آن – نوشته است که : “زمان سنجی” و تعیین نوروز (اول بهار) و اول پائیز، در کنار اول تابستان و زمستان، بنا به داده های تاریخی، به آغازگران تمدن بشری یعنی “سومریان”، میرسد، مردمی زراعت پیشه و متمدن، که جهت تنظیم امور زراعی و تولیدی، تجاری، اداری، دینی و نظامی و … خود نیاز ثابت و استواری به تقویم خورشیدی و “زمان سنجی” داشتند.”{11}

با این دلایل روشن می گردد که برخلاف ادعای پارسیان ایران، خالق جشن نوروز ترکان میباشند نه آریایی ها . زیرا سومریان خود ترک بوده و خاستگاه اولیه آنان آسیای میانه می باشد که اکثر مورخین و باستان شناسان به این امر اذعان دارند . از آنجمله معروفترین سومر شناس دنیا «فریتیز هومئل» بعد از تحقیقات وسیع علمی و ترجمه تعدادی از لوحه های سومری با استناد بر کشفیات تاریخی جدید از نوشتجات سومری، خویشاوندی خیلی نزدیک سومری و ترکی را ثابت کرده و نوشت :“یک شاخه ای از اجداد ترکان در ۵۰۰۰ سال قبل از میلاد از وطن اصیل ترکان یعنی آسیای میانه کوچ کرده و به آسیای نزدیک آمده و تمدن های زیادی را از جمله تمدن سومر را افریدند . آثار باقی مانده از سومرها نشان میدهد که زبان ترکی در قدیم به چه شکلی بوده است.”{12} یکی از جدیدترین نظراتی که در این رابطه ارایه گردیده از پروفسور “ورنر اشتاین” میباشد که بنظر وی“سومریان به احتمال قوی از آسیای میانه به بین النهرین آمده اند و علت آنرا نیز از یکسو شباهت زبان سومری با زبان ترکی ساکنین کوههای آلتای یا ترکی آلتایی و از سوی دیگر تطابق اشکال و سمبلهای خطی که برای تصویر و توضیح معابد بکار برده اند، با مناطق کوهستانی ارزیابی میکند.”{13} مورخان تاریخ حقوق دانشکده هامیلتون نیز درین زمینه نوشته اند که : “قدیمی ترین ساکنان بابل یعنی سومریان، غیر سامی و از شاخه های قوم مغول بوده اند.”{14}

آقای ويل دورانت مورخ مشهور جهان، در جلد اول اثر بزرگ خود بنام “تاريخ تمدن” زير عنوان “گهوارهٍ تمدنهاي جهاني، راه هاي پيچيده و گيجي آور أنو “منشأ تمدنهاي سومر و ايلام را تمدن مقدمتر “أنو” واقع در 14 کيلومتري شرق آشغاباد پايتخت ترکمنستان ارزيابي ميکند و در بخش مربوط به سومريان نيز آسياي ميانه بودن موطن اصلي اين قوم را بسيار محتمل دانسته، به شباهت زبان سومري با زبان مغولي نيز بعنوان يکي از دلايل اشاره ميکند.” {15} درین زمینه ” نیکولسکی” که پدر باستانشناسی روسیه محسوب میگردد، چنینمیگوید : “مطالعهٍ دستاورد های باستانشناسی سال های اخیر در ترکمنستان بیانگر رابطهٍ تنگاتنگ تمدن ترکمنستان باستانی با تمدن بین النهرین میباشد و به احتمال قوی سومریان نیز از اطراف آشغاباد واقع در دامنهٍ کوه های “کوپت-داغ” به بین النهرین مهاجرت نموده اند . ” {16} باستانشناس دیگر روسیه پرفسور “ف . ماسون” نیز که خود سال ها در کاوش های باستانشناسی در مناطق مختلف ترکمنستان بویژه “آلتین-تپه” شرکت نموده است نیز، “وجود رابطهٍ تنگاتنگ بین تمدنهای ترکمنستان و بین النهرین باستانی، از جمله نخستین سمبلهای خط تصویری آلتین-دپه و سومر قدیم را تأیید میکند.”{17}

بعد از انقراض تمدن سومری ها در بابل، ایلامیان که آنان نیز آریایی نبوده وارد تاریخ گردیده و تمدن باشکوهی را خلق کرده و به تقلید از سومریان، تقویم دوازده ماهه داشته و نوروز را جشن میگرفتند . سپس از آنجا به حوزه های تمدنی آسياي میانه، قفقاز، پارس، خراسان بزرگ، رودآمو و رودسند راه یافته و هرساله توسط مردمان این مناطق جشن گرفته میشود . امروز نیز در کشور های ایران، افغانستان، آذربایجان، ازبکستان، تاجیکستان، قرقیزستان، قزاقستان، گرجستان و ترکمنستان و حتی در ایالات غربی چین و کردهای ترکیه، سوریه و عراق و تاتارها، بشکیرهای جنوب روسیه، آلبانی، مصر و تانزانیا نوروز را با سنت‌های رنگارنگ قومی شان، جشن می‌گیرند.

تقویم دوازده ماهه ایلامی سال را به دو فصل تابستان بزرگ و زمستان بزرگ تقسیم کرده بودند . استاد دکتر علی مظاهری در تحقیق ارزنده ای که راجع به تقویم خورشیدی درایلام انجام داده است دوعید را که سرآغاز فصل شش ماهه ایلامی است به قرار زیر نام می برد: “1 ـ عید جو : مصادف فصل بهار و آغاز نوروز بوده است. 2 ـ عید شراب (خرما یا انگور) در اول مهر (پائیز) بوده است.”{18} زبان ايلامي همانند زبان هاي ترکي، جزء زبان هاي التصاقي بوده و تعدادي اشتراکات لغوي نيز بين زبان هاي سومري، ايلامي و ترکي موجود است. با ترجمه تعدادی از لوحه های ایلامی نگهداری شده در شیکاگو بطور قطعی ثابت شده است که زبان ایلامی یک زبان التصاقی میباشد و لغات زیادی در ان با ترکی آذری امروزی شبیه یا عین هم هستند : “هر کسی که با زبان ترکی اشنایی دارد با نگاهی به اسامی شاهان ایلام، تشابهات آنها را با اسامی ترکی امروزی میبیند . مثال: اسامی تعدادی از شاهان ایلام : شیموت –وارتاش shimut-vartash , تن دن- اولی tan dan-uli , اونتاش قالuntash-gal , لیلا–ایرتاش lila-ir-tash ، هومبان هال تاش humban-haltash و غیره در آخر اکثر اسامی ایلامی پسوند های”تاش”،”آش” و” لی” وجود دارد که در زبان همه اقوام التصاقی زبان ساکن اطراف کوههای زاگرس(قوتتی، لولوبی، هوری، گیلزان، ماننا، ماد…) نیز صرف میشد و هنوز هم در بین اکثر اهالی همین سرزمین ها رایج است و برای مثال پسوند”تاش” بصورت “داش” در ترکی آذری استفاده میشود : یولداش، قارداش، تیمورتاش و غیره.”{19}

با این مدارک تاریخی ثابت میشود که مراسم نوروز از عهد باستان تا کنون در میان ترکان جشن گرفته می‌شد . طبق داده های تاریخی، ترک های اویغور که هشت قرن قبل از میلاد می زیستند در روز 21 مارس به دامنه كوهها رفته مراسم بهاري را بجا مي‌آوردند : “در ماه مارس كه آغاز سال نو شمرده مي‌شد تمامي بزرگان ترك‌هاي هون در اردوگاه Yu-Chan گرد آمده بنا به رسم خودشان مراسم شادباش و آئين هاي نيايش گوناگون بجاي مي‌آوردند.”{20} آقای محمود کاشغرلی در دیوان لغت الترک نوشته است که : ” اقوام ترك بجاي واژه سال نو، يئني گون (روز نو) را بكار مي‌برند و ماه بعد از يئني گون را اوغلاق آي (ماه بزغاله) مي‌خواندند، زيرا در ماه دوم بزغاله‌ها ديگر بزرگ شده بودند.”{21}

مردمان ترک تبار از عهد باستان تا کنون جشن نوروز را گرامی داشته اند . آنان در روز نوروز، بر سر سفره ی هفت سین خویش، هفت نماد زندگی را که در ترکی به آن “برکت لردن ۷ سین قویماق” میگفتند که در فارسی به معنای گذاشتن هفت تا از برکات می باشد، به نیت آنکه سال نو سال پربرکت و پرسرور و توام با سلامت باشد روی سفره هفت سین شان میگذاشتند که این هفت برکت عبارتند از :

1 – سو، (آب) رمز و بقای زندگی، مايه حيات . (سین اول)

2 – سمنی(سمنو)، نماد و سمبل تجديد حيات در زندگي . (سین دوم)

3 – ساريمساق، (سیر) رمز سلامت انسان . (سین سوم)

4 – سوجوق، (یک نوع شیرینی) سمبل و رمز شيرين زندگي .(سین چهارم)

5 – سونبول، (گندم) رمز و نماد بركت زندگي . (سین پنجم)

6 – سُماق، سمبل و رمز مزه و طعم زندگی (چاشنی غذا). (سین ششم)

7 – سيركه، رمز و سمبل برطرف كننده مزاج بد بدن انسان .(سین هفتم)

از جمله آئین های آغاز بهار در بین ترکان، جشن «آی زیت» میباشد . آی زیت الهه زیبایی ترکان آلتایی بوده، که مراسم آن توسط شامان های سفید در آغاز بهار و درمیان جنگل ها برگزار میگردید . “این جشن در آغاز بهار در میان باغها و بیشه‌ها و بنام الهه زیبایی آلتاییان (اَی-زیت) برگزار میگردید (اَزیتا نیز به احتمال قوی از همین کلمه ترکی گرفته شده است). آئینهای این جشن را شامانهای سفیدپوش اداره می‌کردند (روحانیون آئین شامانیزم). شامان از بین مردم 7 دختر و 7 پسر جوان را انتخاب کرده در دو سوی خود نگه می‌داشت. سپس آنها را با خود به معبد اَی-زیت می‌برد و در آنجا مراسم جشن و سرور برپا میگردید. در روزهای جشن مردم خانه‌های خود را بشکل زیبایی می‌آراستند، زیباترین لباسهای خود را برتن می‌کردند و بهترین غذاهای خود را می‌پختند. آنان اَی- زیت را چنین تصویر می‌کردند: او در حالیکه روسریی سفید برسر، شالی سفید بر دوش و چکمه‌ای سیاه با ساقهای بلند تا زانو برپا دارد، بر صخره‌های ستبر تکیه زده به خواب و رویا فرو می‌رود و یا در میان درختان جنگل به گشت و گذار می‌پردازد….” {22}

**********************

پی نوشت ها :

1 – ابوریحان بیرونی – آثارالباقیه

2 – نخستین انسان و نخستین شهریار – آرتور امانوئل کریستین سن – مترجمین ژاله آموزگار – احمد تفضلی – ص 471

3 – احسان یارشاطر، The Ensyclopedia of Religion, NewYork, 1987 p.341

http://turkmenstudents.blog.ir/post/

4 – کانون دانش – مقاله تاریخچه عید نوروز /

http://www.knowclub.com/paper/?p=547

5 – https://www.sharemation.com/Araz44/turkman.-sumer.htm?uniq=-yoeq84

6 – پروفسور دکتر رشات گنج، رئیس مووسه عالی فرهنگ، تاریخ و زبان آتاترک

http://turkmenstudents.blog.ir/post/

7  – تركهاي سومر، بانيان تمدن بشري ( قسمت اول )

http://tarikhema.parsiblog.com/Posts/319/ /

8 – سید حسین موسوی گیل مارد پژوهشگر تاریخ ایران – تاریخچه نوروز باستانی از نگاهی دیگر – نسخه الکترونیکی – سایت بی بی سی

http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2010/03/100322_norouz_history.shtml

9 – La Plus Vielle Religion En Mésopotamie JeanBottéro 1998,Editions Gullimard

10 – داکتر مهرداد بهار – کتاب تخت جمشید . مجله آدینه – شماره بهار 1372

11 – ضیاء صدرالاشرافی – نوروز و تاریخچه آن – www.shafighi.ir/forum/showthread.php

12 – پروفسور ذهتابی، تاریخ ترکان ایران، جلد۱،

Werner Stein “Der neue Kultur Fahrplan” München-1998, s. 20 – 13

http://www.turkmenhost.com/documents/Gerey/NMAB.htm

14 – پاشا علی صالح- سرگذشت قانون – ص 96 تهران 1348

15 – ویل دورانت – تاریخ تمدن – گهوارهٍ تمدنهاي جهاني، راه هاي پيچيده و گيجي آور أنو

Will Durant ;Kulturgeschichte der Menschheit; Kِln-1985, s . 109-110

16 – مقاله : نخستین مبتکران آیین های بهاری (نوروز)- بقلم دکتر ب گری

http://etrotu.blogsky.com/1388/12/25/post-49 /

17 – مقاله : نخستین مبتکران آیین های بهاری (نوروز)- بقلم دکتر ب گری

http://etrotu.blogsky.com/1388/12/25/post-49 /

18 – Revolution 1980 IRAN, Histoire et Le Sycomere – Zaman Paris Page 55-63

19 – تاریخ دیرین ترکان – http://turkiran.persianblog.ir /

20 – تذكره هون- كتاب Shi-chi نوشته Tsi-ma-chian

21 – محمود كاشغرلي قرن 11 م ديوان اللغت الترك

22 – (برگرفته از: كاميل ولى اف- ايلين يادداشى، ديلين يادداشى. باكو 1988)