خود ویرانگری بی‌انتها؛ آثار یایویی کوساما در تیت مدرن لندن

نازنین کشمیری

روزنامه‌نگار و منتقد هنری

 - سه شنبه 17 آوريل 2012 - 29 فروردین 1391

‫

‫موزهٔ تیت مدرن این بار به مرور بیش از شش دهه فعالیت هنری یکی مشهورترین هنرمند معاصر ژاپن، یایویی کوساما، می‌پردازد.

‫کوساما هنرمند غریبی است. با وجود آنکه بسیاری تلاش کرده‌اند او را به ژانر‌های شناخته‌شده هنری مانند پاپ آرت، سورئالیسم یا مینی‌مالیسم مرتبط کنند، اما او خود را جدا از هرگونه موج هنری زمان می‌بیند.

شاید بهترین توصیفی که می‌شود از کار کوساما ارائه داد این باشد که اوهنرمندی است "بیگانه‌" در فضای هنر. کوساما جدا از دنیای اطرافش زندگی می‌کند و در تخیل درونی‌ خود فرو رفته اما در عین حال بر بسیاری از هنرمندان معاصر خود تاثیرگذار بوده است. از اندی وارهول و لوئیز بورژوا تا هنرمند جوان‌تری همچون دیمین هرست می‌توان تأثیر این "بیگانه" را بر بسیاری از هنرمندان معاصر دید.

‫کوساما در طی بیش از شش دهه فعالیت هنری خود به رسانه‌های هنری مختلفی روی آورده: از نقاشی، مجسّمه، پرفورمنس و اینستالیشن (چیدمان) تا حتی فیلم و برای مدتی‌ فَشِن و طراحی لباس. بیشتر آثار کوساما از وسواس و توهم سنگینی برخوردارند که بیانگر دیدگاه منحصر به فرد او نسبت به دنیای اطراف است. آثاری که از تجمع انبوه جزئیات یا الگوهای خال‌خالی‌ متراکم ساخته شده‌اند.

کوساما ‫در سال‌های شصت و هفتاد میلادی یکی‌ از چهره‌های عمدهٔ آونگارد در فضای هنری نیویورک به حساب می‌‌آمد و از شهرتی برابر با شهرت اندی وارهول برخوردار بود. چنین شهرتی برای یک هنرمند زن آسیایی در دنیای هنری زیر سلطه مردان سفیدپوست آمریکایی آسان به دست نیامده بود. با این حال ‫او در سال ۱۹۷۳ تصمیم گرفت به ژاپن برگردد و به انتخاب خود در یک بیمارستان روانی‌ ساکن شد. در ژاپن به نوشتن چندین رمان و کتاب شعر پرداخت و همچنین دوباره به ساخت مجسمه، نقاشی و اینستالیشن روی آورد.

هنر؛ وسواس، توهم

‫یایویی کوساما در سال ۱۹۲۹ در ژاپن به دنیا آمد. از کودکی راه خود را در هنرهای تجسمی پیدا کرد. شاید حرفه هنریش با بیماری روانیش، وسواس و توهم‌هایش، که هنوز هم از آنها رنج می‌برد، گره خورده باشد.

بیماری کوساما در نقاشی‌های دوران جوانی‌اش که در ژاپن و قبل از مهاجرت به نیویورک کشیده نمایان است. فضای سنگین با انبوهی از جزئیات، که بی‌شباهت به سورئالیسم نیستند، در کارهای اولیهٔ او عنصر غالب است: نقاشی‌هایی از مناظر، ریشه‌های درختان که به دل و روده‌ جانوارن می‌مانند، گل‌های آفتابگردان پوسیده در مزرعه، شبکه‌هایی‌ از خطوط دورانی، سلولهای کروی شکلی‌ که می‌توانند نمایانگر سیارات دور باشند.

‫کوساما در سال ۱۹۵۷ به آمریکا مهاجرت کرد و پس از شش ماه در نیویورک ساکن شد. او همچون بسیاری از هنرمندان جوان با فقر اقتصادی دست و پنجه نرم میکرد. کوساما و دونالد جاد که در یک ساختمان زندگی‌ می کردند رابطهٔ بسیار نزدیکی‌ داشتند و از هنر یکدیگر حمایت می کردند. کوساما آغاز شهرتش را در نیویورک مدیون مجموعهٔ "تور بینهایت" Infinity Net است. این نقاشیها که بر بوم‌هایی در مقیاس بزرگ کشیده شده‌اند تکرار در ظاهر بی‌وقفه رنگ سفید با پهنای قلم‌اند. کیفیت ‌حرکت پی‌‌درپی هنرمند در خلق این اثر با وسواس بسیار همراه است. ‫مجموعه "تور بینهایت" که یک اتاق نمایشگاه را پر کرده است، به جنبش هنری مینی‌مالیسم نزدیک است. گرچه سخت‌گیری و وسواس هنرمند در خلق این آثار هدف کاملا متفاوتی را دنبال می‌کند: حفظ سلامت ذهنی شخص هنرمند. تلاش او در خلق این آثار در عین دلهره آور بودن نوعی روان‌درمانی به نظر می‌آید.

در حالی‌ که نقاشی‌های کوساما داشت به شهرتی جهانی‌ دست میافت، او به سراغ مجسمه سازی رفت و به کمک دونالد جاد مجموعهٔ "انباشتگی" Accumulation را ساخت. "انباشتگی" مجموعه‌ای از اشیأ روزمره مثل مبل، کیف و کفش زنانه است که با چیزهایی شبیه آلت تناسلی مردانه پوشیده شده‌اند. اتاقی‌ از نمایشگاه تیت مدرن به چیدمانی از این مجموعه اختصاص دارد که در آن اشیأ خانگی مانند مبل، چمدان و کتری، همچنین لباس و کفش‌های زنانه همگی‌ پوشیده از اشکالی مکرر به فرم اندام مردانه هستند. کوساما که خود از این مجموعه با نام مجموعهٔ "وسواس جنسی‌" نام می‌برد، اشاره می‌کند که علت خلق آن ترس و انزجارش از این اندام مردانه بوده است.

کوساما به موازات این مجموعه، مجموعهٔ دیگری را خلق کرد که می‌توان آن را "وسواس غذایی" نامید. اتاقی‌ که انگار از همه جای آن ماکارونی‌ سبز شده است. همانطور که "وسواس جنسی" نشان‌دهندهٔ تشویش ذهنی‌ هنرمند نسبت به اندام مردانه است، می‌توان گفت که در "وسواس غذایی‌" ماکارونی‌‌ها به نوعی انزجار او از وفور و مصرف مواد غذایی‌ در دوران طلایی‌ پس از جنگ در آمریکا را نشان می‌دهد.

در اواخر سال‌های دههٔ شصت میلادی، هنگامی که فرهنگ هیپی به سرعت در آمریکا فراگیر شده بود و هنجارهای اجتماعی را به چالش می‌کشید، کوساما برای مدت کوتاهی‌ از دنیای تخیلی‌ درون خود بیرون آمد و به این جنبش جدید و جوان ملحق شد. او شروع به راه‌اندازی رویدادهایی (Happeinings) کرد که کاملا به مشارکت مخاطبان وابسته بود. بسیاری از این رویدادهای هنری فیلمبرداری شدند و در این نمایشگاه یکی‌ از رادیکال‌ترین این فیلم‌ها به نام "خودویرانگری" Self-Obliteration به نمایش گذاشته شده است.

"اتاق آینه‌های بی‌نهایت" Infinity Mirror Room آخرین اثر به نمایش گذاشته شده در این نمایشگاه است. یکی‌ از وسواس‌های همیشگی‌ کوساما تصویر فضایی بی‌انتها است که اثر جادویی آن را می‌توان در این چیدمان دید.

در دههٔ اخیر کوساما چندین چیدمان با این مضمون خلق کرده است. چیدمان‌هایی‌ در مقیاس بزرگ که در آن‌ها تماشاگر وارد اتاقی می‌شود که انعکاس بی‌نهایت تصویرش او را در فضایی پر از خال‌های رنگی معلق احاطه کرده است. شاید این چیدمان‌ها بیش از هر اثر دیگری مخاطب را با دنیای عجیب و غریب کوساما آشنا کند. به هر حال قدم گذاشتن به اتاقی‌ که مختص این نمایشگاه چیده شد برای تماشاگران خاطره‌ای فراموش‌نشدنی‌ خواهد بود.

امروزر کوساما همچنان به خواسته خود در همان بیمارستان روانی‌ در توکیو ساکن است. او به خوبی‌ توانسته بیماریش را تحت کنترل هنرش دربیاورد و به خلق چیدمان‌های بزرگ خود ادامه دهد. کوساما پس از سال‌ها نادیده گرفته‌شدن پس از بازگشت از نیویورک به توکیو، دوباره به عنوان یکی‌ از مهم‌ترین هنرمندان معاصر در عرصهٔ بین‌المللی مورد توجه قرار گرفته است.