با همکاری آیدا سرکیسیان
حرف ب دفتر اول / قسمت پنجم
**************************************
1274(1264)ترنا بازی torna
این در حقیقت نام دیگر شاه وزیر بازی است( نک 1268) گیرم از آن جدی تر و خشن تر است , بازیکنان آن نیز بیشتر جاهلان و لوطیان و مردم بیکاره طبقات پائینند که شب ها در قهوه خانه ها گرد می آیند ,و معمولا شب های ماه رمضان(که لوطیان و میگساران این طبقه به طور موقت میخوارگی شبانه را کنار میگذارند) پس از افطار رواجی می گیرد که کم و بیش داشت به گونه عادت سنتی در می آمد ;و فرق دیگر آن با بازی کودکانه مشابه خود این است که در آن ,کتک زدن و کتک خوردن با ترنا بر تنبیهات دیگر برتری دارد و دیگر این که به جای کبریت قطعا با قاب صورت میگیرد . از جریمه های دیگری که در این بازی قهوه خانه ئی نصیب بازندگان میشود تحمل هزینه چای قند پهلو یا شیرین یا ترشی است که برای جمع بازیگران باید سفارش بدهند . ع. بلو کباشی در باره این بازی می نویسد : ابزاری که در بازی ترنا به کار می آید , کرباس یا لنگی است تابیده که یک سر آن را گره میزنند تا تابش به در نرود . به این کرباس تابیده ترنا می گویند. دیگر قاب یا قوطی کبریت است ...
قاب چهار بر با نقشهای گوناگون دارد که قاب بازان تهرانی به آنها اسب, خر, جیک و بوک نام داده اند . این چهار نقش در بازی ترنا به تربیت شاه (فرمان دهنده) , وزیر(ترنا زننده) , دزد (ترنا خورنده) و شیخ (پوچ, این نقش در بازی چیزی به شمار نمیرود) خوانده میشود .
قوطی کبریت هم چنین نامهایی دارد که در بالا آمد, یعنی به یک بر گوگرد خورده قوطی کبریت شاه, و به بر گوگرد خورده برابرش که نشانه میگذارند وزیر, و به بر نوشته چسبیده قوطی کبریت دزد, و به بر ساده کبوده برابرش شیخ میگویند .
قاب اگر راست بر زمین بنشیند, به اصطلاح میگویند امبه نشسته است و در بازی پذیرفته نیست مگر این که بازیکنان در باره اش میان خود قراری گذاشته باشند . ولی قوطی کبریت اگر راست بر زمین بنشیند هفت بار پادشاهی می آورد و این بیشتر میان کودکان رسم است و در میان ترنا بازان قهوه خانه ها بستگی دارد به این که چه قراری در این باره گذاشته باشند .
هنگامی که مردم در قهوه خانه گرد آمدند, کار پرداز (قاب و ترنا گردان و تاوان گیر بازی, که از آغاز تا انجام بازی گوش به فرمان شاه است و هرچه او بگوید انجام میدهد) نخست برای آغاز کردن بازی صلواتی از بازیکنان میگیرد . سپس قاب را به سالمندترین و بزرگترین مرد بازیکن -به پاس ریش سفیدی و چند پیراهن بیشتر پاره کردنش- میدهد و از او درخواست میکند که آن را بیندازد . او هم, به پاس بازیکنان دیگر, انداختن نخستین قاب را به آنان پیشنهاد میکند . البته کسی پیشنهاد او را نمی پذیرد و قاب را نمیگیرد- باز برای بزرگداشت او- و او خود قاب را می اندازد .
ترنا بازان در قهوخانه ها حلقه وار می نشینند و بدین گونه زمینی در میان آنها باز می افتد . ریش سفیدان و بزرگان در این حلقه جایشان در بالای قهوه خانه است. پس از او دیگران نیز یکی پس از دیگری قاب را از کار گزار میگیرند و بر زمین می اندازند . بازیکنی که قابش به نقش شاه بر زمین بنشیند پادشاهی بازی را از دیگران می رباید و فرمان بازی یا به گفته خود ترنا بازان حکم بازی با او است .آن کس هم که قابش به نقش وزیر بنشیند وزیری بازی با اوست .
اگر در نخستین دور بازی که همه بازیکنان یک بار قاب را می اندازند چند تن- دو یا سه یا بیشتر- نقش شاه بیاورند, این چند تن پادشاهی را در میان خود به بزرگترین و محترم ترین فرد می بخشند . شاه بر گزیده هم وزیر خود را از میان وزیران- اگر قاب چند تن به نقش وزیر بر زمین نشسته باشد - بر می گزیند .اگر قاب کسانی پیش از بر گزیده شدن شاه, وزیر یا دزد بر زمین بنشیند به شمار نمی آید و پذیرفته یا به اصطلاح خودشان قبول نمیشود و قاب انداز , وزیر یا دزد شناخته نخواهد شد .
هنگامی که شاه و وزیر بازی بر گزیده شدند قاب هریک از بازیکنان که دزد بنشیند وزیر از جای خود بر می خیزد و رو به شاه میکند و می گوید :- شاها !(یا قبله عالم ! یا قربان!) دزدی گرفته ام برای مجازات او چه فرمانی می دهی _
شاه از وزیر می پرسد :- کی و کجا به دزدی رفته؟
وزیر پاسخش میدهد و آنگاه شاه فرمانی برای گوشمالی او به وزیر میدهد . فرمان شاه بیشتر چنین است : ترنا زدن- به شماره های کم یا بیش , آتشی (سخت و دردانگیز) پنبه ئی (نرم و آرام ).
سبیل کشیدن - و آن چنین است که وزیر روبروی دزد می ایستد , دو شست دست خود را بر پشت لب بالایی او میگذارد و از زیر تیغه بینی او تا دو گوشه دهانش میکشد . سبیل کشیدن هم یک یا چند بار , و آتشی و پنبه ئی دارد .
سماور کردن - و آن بدین گونه است که وزیر پشت سر دزد می ایستد و گوشهای او را چون دو دسته سماور می گیرد و به سوی بالا میکشد .
اطو کشیدن - و آن چنین است که وزیر کف دست خود را بر خلاف خواب موی سر دزد میکشد . سماور کردن و اطو کشیدن هم , یک بار یا چند بار و آتشی و پنبه ئی دارد .
غزل خواندن - اگر دزد صدایی خوش و نیکو داشته باشد باید چند دهن آواز بخواند .
شیرینی و زولبیا و بامیه و میوه خریدن یا چای دادن, به شماره کسانی که در قهوه خانه نشسته اند .
اگر کسانی میان ترنا بازان پیر و سالخورده و شایسته احترام باشند و قاب شان دزد بر زمین بنشیند همچون دیگران مجازات نمی شوند; بلکه شاه برای احترام او بجای مجازات , دستور می دهد تا همه کسانی که در قهوه خانه گرد آمده اند یک صدا صلوات بفرستند . اینگونه کسان را در بازی ترنا آدم صلواتی می گویند .
اگر با بودن شاهی قاب بازیکنی دیگر شاه بنشیند, او میتواند خود شاه بشود و فرمان را از شاه پیشین بگیرد, یا پادشاهی خود را به یکی دیگر از بازیکنان یا شاه پیشین ببخشد . در هر صورت با شاه نشستن قاب یکی از بازیکنان , شاه قبلی یک " حکم" دارد و با حکمش می تواند بی درنگ قاب را از کارگزار بگیرد و بیندازد . اگر قابش شاه یا وزیر بنشیند که بختش یار آمده و باز بر تخت شاهی میماند و فرمان میراند یا وزیری را از وزیر میگیرد , ,ولی اگر قابش دزد بنشیند , بد آورده است و وزیر بی درنگ از جا بر میخیزد و از شاه تازه به تخت نشسته ,دستور می خواهد تا او را چون دزدان دیگر مجازات یا تاوان کند .
[کتاب هفته, 96 ,به تلخیص]
ااا از سه بازی که در کتاب بازی های محلی (استاد پروین گنابادی) از رساله خطی بازی های شوشتری نقل شده (و انشائی بسیار نامربوط و کسالت آور دارد) بازی قاب درنه صفحه 17(قاپ ترنا)همان بازی شاه وزیری است,و درنه جریت(1) ( ص8) و درنه مین حیلک(2) (ص9) دو بازی میدانی است که اجرای آن در فضای مسدود و دست و پاگیر قهوه خانه یا هر جای مسقف مشابه آن غیر ممکن است و تنها از این جهت تسمیه ئی از ترکیب ترنا دارد که این شی وسیله اصلی اجرای بازی است .
اا ترنا بازی را هانری ماسه به شرح زیر ضبط کرده که هم بی سر و ته است و هم با بازی دیگری در هم آمیخته .وی ماخذ ضبط خود را نیز ذکر نکرده : ترنا, رشته یا شال کمری است که تابیده باشند . استا- یا کودکی که بازی را رهبری می کند - یک سر آن را به دست می گیرد و دیگران ,هر یک به نوبت خود , سر دیگرش را ; و اوستا چنین می گوید :(3)
عمو زنجیر باف-
زنجیر و بافتی؟
؟پشت کوه انداختی
؟بابات اومده
؟چی چی آورده
نخوچی کشمش
بخور و بیا,
زلینک و زلینک.
وهرکه در جای لازم به جای "نه"بگوید "بلی" (4) با ترنا کتک می خورد .
[آداب و معتقدات ایرانی : ج 2,ص429
ادامه دارد....پیمان پایدار
**************************************
(1)جریت , به کسر اول و فتح دوم به معنی جریب باشد و آن مساحتی است معین .(حاشیه ماخذ)
(2) مین ,مخفف میان; و حیل بر وزن میل (؟) دایره ئی است که بر زمین کشند, و کاف افاده تصغیر کند یعنی دایره کوچک...(متن بازی)
(3) ما سه ,سطور ترانه را /شت هم آورده و فقط میان آنها خط تیره (؟)ئی گذاشته است.
(4)چنان که می بینیم, در ترانه, موردی که بتوان بدان با یکی از دو کلمه آری و نه پاسخ گفت وجود ندارد; و از این گذشته, عمو زنجیر باف بازی دیگری است .
قوطی کبریت هم چنین نامهایی دارد که در بالا آمد, یعنی به یک بر گوگرد خورده قوطی کبریت شاه, و به بر گوگرد خورده برابرش که نشانه میگذارند وزیر, و به بر نوشته چسبیده قوطی کبریت دزد, و به بر ساده کبوده برابرش شیخ میگویند .
قاب اگر راست بر زمین بنشیند, به اصطلاح میگویند امبه نشسته است و در بازی پذیرفته نیست مگر این که بازیکنان در باره اش میان خود قراری گذاشته باشند . ولی قوطی کبریت اگر راست بر زمین بنشیند هفت بار پادشاهی می آورد و این بیشتر میان کودکان رسم است و در میان ترنا بازان قهوه خانه ها بستگی دارد به این که چه قراری در این باره گذاشته باشند .
هنگامی که مردم در قهوه خانه گرد آمدند, کار پرداز (قاب و ترنا گردان و تاوان گیر بازی, که از آغاز تا انجام بازی گوش به فرمان شاه است و هرچه او بگوید انجام میدهد) نخست برای آغاز کردن بازی صلواتی از بازیکنان میگیرد . سپس قاب را به سالمندترین و بزرگترین مرد بازیکن -به پاس ریش سفیدی و چند پیراهن بیشتر پاره کردنش- میدهد و از او درخواست میکند که آن را بیندازد . او هم, به پاس بازیکنان دیگر, انداختن نخستین قاب را به آنان پیشنهاد میکند . البته کسی پیشنهاد او را نمی پذیرد و قاب را نمیگیرد- باز برای بزرگداشت او- و او خود قاب را می اندازد .
ترنا بازان در قهوخانه ها حلقه وار می نشینند و بدین گونه زمینی در میان آنها باز می افتد . ریش سفیدان و بزرگان در این حلقه جایشان در بالای قهوه خانه است. پس از او دیگران نیز یکی پس از دیگری قاب را از کار گزار میگیرند و بر زمین می اندازند . بازیکنی که قابش به نقش شاه بر زمین بنشیند پادشاهی بازی را از دیگران می رباید و فرمان بازی یا به گفته خود ترنا بازان حکم بازی با او است .آن کس هم که قابش به نقش وزیر بنشیند وزیری بازی با اوست .
اگر در نخستین دور بازی که همه بازیکنان یک بار قاب را می اندازند چند تن- دو یا سه یا بیشتر- نقش شاه بیاورند, این چند تن پادشاهی را در میان خود به بزرگترین و محترم ترین فرد می بخشند . شاه بر گزیده هم وزیر خود را از میان وزیران- اگر قاب چند تن به نقش وزیر بر زمین نشسته باشد - بر می گزیند .اگر قاب کسانی پیش از بر گزیده شدن شاه, وزیر یا دزد بر زمین بنشیند به شمار نمی آید و پذیرفته یا به اصطلاح خودشان قبول نمیشود و قاب انداز , وزیر یا دزد شناخته نخواهد شد .
هنگامی که شاه و وزیر بازی بر گزیده شدند قاب هریک از بازیکنان که دزد بنشیند وزیر از جای خود بر می خیزد و رو به شاه میکند و می گوید :- شاها !(یا قبله عالم ! یا قربان!) دزدی گرفته ام برای مجازات او چه فرمانی می دهی _
شاه از وزیر می پرسد :- کی و کجا به دزدی رفته؟
وزیر پاسخش میدهد و آنگاه شاه فرمانی برای گوشمالی او به وزیر میدهد . فرمان شاه بیشتر چنین است : ترنا زدن- به شماره های کم یا بیش , آتشی (سخت و دردانگیز) پنبه ئی (نرم و آرام ).
سبیل کشیدن - و آن چنین است که وزیر روبروی دزد می ایستد , دو شست دست خود را بر پشت لب بالایی او میگذارد و از زیر تیغه بینی او تا دو گوشه دهانش میکشد . سبیل کشیدن هم یک یا چند بار , و آتشی و پنبه ئی دارد .
سماور کردن - و آن بدین گونه است که وزیر پشت سر دزد می ایستد و گوشهای او را چون دو دسته سماور می گیرد و به سوی بالا میکشد .
اطو کشیدن - و آن چنین است که وزیر کف دست خود را بر خلاف خواب موی سر دزد میکشد . سماور کردن و اطو کشیدن هم , یک بار یا چند بار و آتشی و پنبه ئی دارد .
غزل خواندن - اگر دزد صدایی خوش و نیکو داشته باشد باید چند دهن آواز بخواند .
شیرینی و زولبیا و بامیه و میوه خریدن یا چای دادن, به شماره کسانی که در قهوه خانه نشسته اند .
اگر کسانی میان ترنا بازان پیر و سالخورده و شایسته احترام باشند و قاب شان دزد بر زمین بنشیند همچون دیگران مجازات نمی شوند; بلکه شاه برای احترام او بجای مجازات , دستور می دهد تا همه کسانی که در قهوه خانه گرد آمده اند یک صدا صلوات بفرستند . اینگونه کسان را در بازی ترنا آدم صلواتی می گویند .
اگر با بودن شاهی قاب بازیکنی دیگر شاه بنشیند, او میتواند خود شاه بشود و فرمان را از شاه پیشین بگیرد, یا پادشاهی خود را به یکی دیگر از بازیکنان یا شاه پیشین ببخشد . در هر صورت با شاه نشستن قاب یکی از بازیکنان , شاه قبلی یک " حکم" دارد و با حکمش می تواند بی درنگ قاب را از کارگزار بگیرد و بیندازد . اگر قابش شاه یا وزیر بنشیند که بختش یار آمده و باز بر تخت شاهی میماند و فرمان میراند یا وزیری را از وزیر میگیرد , ,ولی اگر قابش دزد بنشیند , بد آورده است و وزیر بی درنگ از جا بر میخیزد و از شاه تازه به تخت نشسته ,دستور می خواهد تا او را چون دزدان دیگر مجازات یا تاوان کند .
[کتاب هفته, 96 ,به تلخیص]
ااا از سه بازی که در کتاب بازی های محلی (استاد پروین گنابادی) از رساله خطی بازی های شوشتری نقل شده (و انشائی بسیار نامربوط و کسالت آور دارد) بازی قاب درنه صفحه 17(قاپ ترنا)همان بازی شاه وزیری است,و درنه جریت(1) ( ص8) و درنه مین حیلک(2) (ص9) دو بازی میدانی است که اجرای آن در فضای مسدود و دست و پاگیر قهوه خانه یا هر جای مسقف مشابه آن غیر ممکن است و تنها از این جهت تسمیه ئی از ترکیب ترنا دارد که این شی وسیله اصلی اجرای بازی است .
اا ترنا بازی را هانری ماسه به شرح زیر ضبط کرده که هم بی سر و ته است و هم با بازی دیگری در هم آمیخته .وی ماخذ ضبط خود را نیز ذکر نکرده : ترنا, رشته یا شال کمری است که تابیده باشند . استا- یا کودکی که بازی را رهبری می کند - یک سر آن را به دست می گیرد و دیگران ,هر یک به نوبت خود , سر دیگرش را ; و اوستا چنین می گوید :(3)
عمو زنجیر باف-
زنجیر و بافتی؟
؟پشت کوه انداختی
؟بابات اومده
؟چی چی آورده
نخوچی کشمش
بخور و بیا,
زلینک و زلینک.
وهرکه در جای لازم به جای "نه"بگوید "بلی" (4) با ترنا کتک می خورد .
[آداب و معتقدات ایرانی : ج 2,ص429
ادامه دارد....پیمان پایدار
**************************************
(1)جریت , به کسر اول و فتح دوم به معنی جریب باشد و آن مساحتی است معین .(حاشیه ماخذ)
(2) مین ,مخفف میان; و حیل بر وزن میل (؟) دایره ئی است که بر زمین کشند, و کاف افاده تصغیر کند یعنی دایره کوچک...(متن بازی)
(3) ما سه ,سطور ترانه را /شت هم آورده و فقط میان آنها خط تیره (؟)ئی گذاشته است.
(4)چنان که می بینیم, در ترانه, موردی که بتوان بدان با یکی از دو کلمه آری و نه پاسخ گفت وجود ندارد; و از این گذشته, عمو زنجیر باف بازی دیگری است .
No comments:
Post a Comment