گفت و گو با فریدون پوررضا، خواننده‌ی فولکلور گیلان :

فریدون پوررضا: وارث صدای دردهای روستاییان هستم

تاریخ انتشار مطلب: ۱۸ فروردین۱۳۸۸ رادیو زمانه۱۳۸۸

مجتبا پورمحسن

mojtaba@radiozamaneh.com

فریدون پوررضا فقط یک خواننده‏ی فولکلور نیست. او صدای زنده‏ی گیلانی‏هاست. تحقیقات گسترده‏ی او درباره‏ی ریشه‏های موسیقی گیلان را شاید بشود یکی از بهترین پژوهش‏های موسیقی ایران دانست.

بیهوده نیست که احمد شاملو درباره‏ی پوررضا گفته بود: «در صدای پوررضا، تاریخ یک ملت خوابیده است».

پوررضا در سال ۱۳۱۱ در لشت‏نشا، از بخش‏های شهر رشت متولد شد و موسیقی را نزد اساتیدی هم‏چون بنان، قمی و دردشتی فراگرفت.

او در سال ۱۳۳۳ کار تعزیه را آغاز کرد و در سال ۱۳۳۹ پس از کسب رتبه‏ی اول در آزمون خوانندگی در رادیو گیلان، رسماً حرفه‏ی خوانندگی را آغاز کرد.

او با هدایت نواب صفا به گردآوری ترانه‏های فولکلور از روستاهای گیلان پرداخت. کاری که در سال‏های بعد هم آن را پی گرفت و حالا یکی از چهره‏های شاخص پژوهش در موسیقی محلی ما محسوب می‏شود.

پوررضا در پنجاه سال گذشته، یکی از بهترین خوانندگان محلی ایران بوده است. در سال ۱۳۷۹، با اجرای موسیقی تیتراژ سریال «پس از باران» مردم دیگر نقاط ایران هم با صدای منحصر به فرد پوررضا آشنا شدند.

در ایام نوروز، به خانه‏ی پوررضا رفتم تا از خاطراتش برای‏مان بگوید و احیاناً قطعه‏ای را برای‏مان اجرا کند.

پارسال بوشا امسال ناموی رعنا
تی بوشا را واش در باموی رعنا
تی لنگان خاش در بامو رعنا
آی روسیاه رعنا برگرد بیای رعنا
جان من مرگ من بگو رعنا
دیشو تی واسه چی ببوبو با من
رعنا بگو با من بی‌وفا تویی یا من

آقای پوررضا، بیش از پنجاه سال است که آواز شما در گوش چند نسل از مردم گیلان و ایران بوده و تقریباً اکثر آثار شما، فولکلور است. تصادفی است که فقط فولکلور خوانده‏اید یا اعتقاد خاصی شما را به این سمت کشاند؟

من در دوران خردی مقداری سخت‏روزگاری داشتم. بعد هم که خواستم بخوانم، با درد عجین بودم. دردمند را بیشتر می‏پسندیدم.

بعد هم مقداری کار کردم. این کار عجین شد بود، با خواندن و فرار از ماندن و دیگر نپرسیدن که چی بوده، چرا بوده. در حقیقت، نوعی رونمایی می‏شد به حساب آورد که بسته بود به روزگاران اولیه‏ی دوران مطرب. دوران مصحب روز اول که دوران خود را پیش گرفت، قصدش علی ما فضل‏الهی نبود. قصدش این نبود که موسیقی را پیوند بدهد و به جامعه ارزانی کند.

فریدون پوررضا/ عکس‌ها از: کوروش رنجبر، زمانه

قصدش این بود که کاسب‏‏کار خوبی باشد. مردم را با خوش‏خوانی و خوش‏نوازی خود به ازدواج و امتزاج و مسایل دیگر آشنا کند. بهترین اتفاقات زندگی مردم روستا هم یکی ازدواج بوده و یکی هم همین روز سیزده‏بدر.

بعد، من به روستا پناه بردم و ترانه‏ها را جمع کردم. خدا رحمت کند نواب صفا را. ایشان به من گفت: «تو چیزی در دلت هست، در دستت هست، این را دریغ نکن. تو باید دنبال کاری باشی که به آن اعتقاد داشته باشی. ما اگر تو را ارزان بفرستیم‌ یک ترانه بخوانی، ترانه‏ی دیگری و باز هم یک ترانه بخوانی، همیشه از خوشحالی حرف بزنی اما ازخودت هیچ خوشحالی در آن نباشد؛ ‌مثل دیگران گم می‏شوی.» آقایی هم پیش او نشسته بود (اسمش را نمی‏گویم). آن آقا گفت که صدای تو به‏غربت نشسته و مه‏ گرفته است و جان می‏دهد برای روزگار شالیزار.

تا این‏جای قضیه گفتیم که حالا تا ‌برای ما آهنگی بسازند می‏خوانم. من می‏خواستم کاری بکنم. بچه‏های خوش‌سازی هم مثل آقای امانی، حسین عامری و … بودند.

اولین روزی هم که برای امتحان دعوت شدم، من و آقای دیگری از آبکنار رفتیم که من اول شدم و او دوم؛ گروه از من خواستند که ترانه‏ای بخوانم. آهنگی خواندم و وقتی پرسیدند (آقای امانی هم بود)، این آهنگ از کیست؟ گفتم: «آهنگ مال من است.» گفتند: «مال تو؟» جواب دادم: «مگر من نمی‏توانم آهنگ بسازم؟ من آن چیزهایی را که دوست دارم می‏خوانم. نه آن‌که چیزهایی که دیگران می‏خوانند، من باید بخوانم.»

به این دلیل، اگر راه پیدا نکردم که فارسی بخوانم، دیدم فارسی‏‌خوانان بسیاری هستند، من ذلیل فارسی‌خوانی نیستم. ولی چون دیگران بهتر می‏خوانند، چرا پایم را به آن‏جا بگذارم. این خودنمایی می‏شود، ولی ناچارم باید بگویم.

به همین دلیل‌ وقتی به روستا رفتم آهنگ‏ها را جمع کردم و خواندم، کار گرفت. حتا در «شما و رادیو» تهران هم که خواندم، کارم گرفت. همیشه هم مرا به آن‏جا می‏فرستادند.

بعضی از این آهنگ‏ها شوخ و عاشقانه بود، بعضی‏ها هم دردی با خود داشت. مردم به خودی خود، با من کشیده شدند. میل داشتند بدانند که حرف دیگر و کار دیگر من چه می‏تواند باشد.

آهنگ‏های روستایی را که می‏خواندم، بعضی‏ها می‏گفتند، فلان ترانه را که خواندی، یک یا دو بیتش کم بود. به این نتیجه رسیدم که وقتی به روستا رفتم یک یا دو بند پیدا کردم، خواندم، خیال کردم این پایان ترانه است. اشتباه کردم. باید می‏دانستم شاید حرف قشنگ‏تری پشت بند دوم پیدا باشد که بتوانم آن‏ها را بعد تنظیم کنم.

از آن‏جا من اولین ادب را برای خودم گرفتم که این‏طور نمی‏شود که هرجا، کسی چیزی خوانده، من بردارم، بروم. همین‏طور که این کار را می‏کردم، با خودم گفتم که تو باید خیلی کارهای دیگری هم بکنی، ولی نمی‏دانستم، آن کار چیست، اسمش چیست. به خودم می‏گفتم که باید تعهد داشته باشی، نباید تمام زیبایی‏های کارت را جایی که بیشتر از همه دوست داری اعمال کنی. یک کار تاریخی باید بکنی.

مثلاً اگر یکی از تو بپرسد، فولکلور اول شعر بود یا آهنگ؟ تو چه می‏گویی. کجا اول شعر بود یا آهنگ؟ در حالی که در گذشته‏های دور تا آهنگی سبز نمی‏شد، شعری متداول نمی‏شد. اما یک مسأله بود. فضای زندگی خیلی قشنگ بود، جمعیت کم بود، هرکسی آهنگی می‏ساخت، این آهنگ را به شاعری که مورد توجه‏اش بود، نشان می‏داد و توضیح می‏داد که بر اساس این حال، این منظره‌، این آهنگ را ساخته‏ام، کلام روی آن بگذارید. شاعر وقتی می‏شنید یا می‏گفت که نه، به این اعتقادی ندارم و یا می‏گفت، قشنگ است و شعرش را می‏گفت.

مرحله‏ی دوم که بیشترینش بوده هر چه بود، کارمان گرفت. پرویز یاحقی آهنگی می‏ساخته، آن‌قدر عارفانه بود که پرویز نبود، آهنگ در دلش آن‏چنان عارفانه بوده که خود پرویز نبوده. پرویز عارف نبود. ولی وقتی درد آمد جلو و زایش آغاز شد، پرویز هم تابع نوآوری‏های اجتماعی خودش شد.

یا دیگران که این آهنگ‏ها را ساختند، شاعر آمد جلو. از آن آقای کرمانشاهی گرفته تا نواب صفا تا عزیزان دیگری که در این‏جا یا تهران بودند.

سیا ابرانای، باد و بورانای، ستاره دنه ای آسمان
ترسم ورگ دکه می‌کولامانای، وای می‌بوزانای‌، می گوسندان
کی تموم بونه ای زمستانای‌، باد و بورانای‌، ورف و توفان
آفتاب وتابه سبز چاکانای‌، کوه و کامانای‌، دشت و دامان

گفتم‏ که باید ببینم، اول آهنگ بود، بعد شعر، ولی چه کسی به یک روستایی گفت‌ اول آهنگ است؟ روستایی که این مسأله را نمی‏تواند دریافت کند. از کجا کعلوم که اول شعر نبود؟ اگر اول آهنگ بود، شعر از کجا آمد؟‌ بعد شاعر ترانه‏ها، در روستا نبودند.

آنان در اوزان ویژه‏ای شعر می‏گفتند. یکی دو نفر بودند، اما تن به ترانه نمی‏دادند. سن و سالی از آنان می‏گذشت، معتقد به روستا بودند، روستا هم معتقد به آن‏ها بود. اگر یک ترانه می‏ساختند، دون شأن آن شاعر می‏شد. شاعری که در گردش زمانه‏ی خودش پا گرفته‌ آمده بالا، اگر جوان هیجده‏ ساله‏ای قشنگ یا بد بخواند، اگر شعر آن‏ها را بخواند، خوش‌شان نمی‏آید. می‏گویند، اگر شعر من را بخوانی، من کوچک می‏شویم.

این خط فکری وقتی آمد پیش من، من پژوهش را شروع کردم. حسنی که داشتم، این بود که بیش از بیست سال از خواندم گذشته بود. من در باور توده‌های روستایی قرار گرفته بودم.

وقتی به روستا می‏رفتم، آن‏هایی که در میان مزرعه کار می‏کردند، با دیدن من، هورا می‏کشیدند، با ترانه‏های من مرا نوازش می‏کردند. حتا مواقعی بود که روستاییان هنگام کار، رادیوی ترانزیستوری آن روزها را به گردن ورزا (گاو نر) می‏انداختند و ترانه‌هایم پخش می‌شد. گاهی می‌دیدم من خودم که آن‏جا بودم، صدای من هم از رادیو می‏آمد.

این آشنایی به جایی کشید که من خیلی برای این‏ها جالب بودم. سعی کردم (در ذات این‏گونه بودم) خودم را با حیای آن‏ها منطبق کنم؛ خجالت‌کش، سرپایین و… بعد هم یکی دو مرتبه در خانه‏های‏شان برای‌شان خواندم.

بعد وقتی گفتم که من ترانه‌های شما را می‌خواهم، به آن‏ها گفتم:‌ «می‏خواهم بگویم چه روزگارانی داشتید. چرا باید آن روزگاران تاریک باشد و هیچ‏کس نگوید چه بر سرتان آمد؟»

حتا در کتابم، جایی که می‌نویسند تقدیم به آقای ایکس یا ایگرگ، من همه کتاب را به دختران و زنانی تقدیم کردم که در مزرعه خواندند، از درازی راه و تطویل دوران نتوانستند حتا روزی به بازار شهرشان بیایند، شهر رشت که بماند، بسم‏الله؛ و بعد از بسیاری درد، پهلو به پهلو می‏شدند و بعد المخفیة قبرا... معلوم نمی‏شد بالاخره کجا مردند. وقتی از من تقدیر کردند، من دکمه پیراهنم را بستم و تعظیم کردم و گفتم که این‌ها را من تقدیم می‌کنم به کسانی که وقتی مردند، کسی نبود، بگوید خدا رحمتش کند. چرا که آن‏ها این را به من دادند.

آن‏طور که از کلام شما برداشت کردم، در پاسخ به سوالی که خودتان مطرح کردید که اول شعر بود یا موسیقی؛ فکر می‌کنم شما معتقدید اول درد بود، بعد این دوتا. درست است؟

بله، بود. منتها چون سه بعد کار داشتیم که هر کدام کار خود را می‏خواست. مثلاً اگر می‏خواستیم نشا بخوانیم، آهنگ می‏خواستیم. آهنگ را می‏شد رفت در مزرعه، دل را به دریا زد. موقعی که آن توم (برنج تازه نشا شده) سبز می‌شد و رشد می‏کرد و می‏آمد بالا، آرزومندانی که در میان مزرعه بودند، فکر می‏کردند چکار کنند، بچه‏هاشان را به کدام آرزوهای‏شان برسانند. این سبب می‏شد که تم نسبتاً سنگینی را در نشا می‏خواندند که آرزومندانه بود.

بنابراین، این‏ها با لالایی، با های‌های می‏خواندند، یکی روی این‏ها کلام می‏گذاشت. اگر کلام جاری نبود، جالب نمی‏شد؛ هیچ‏کس حرفی نمی‏زد، خودش گم می‏شد. اگر جالب بود، یک ساعت دیگر همه‏ی روستا آن را حفظ بودند.

یعنی اشتیاق توده‏ی روستایی به شعر و آهنگ، به زندگی، به فردا، به فرداهای بهتر، همان بود که در شهر می‏گذشت. با این تفاوت که شهر تا حدودی مسموم بود، روستا هنوز به مسمومیت نرسیده بود.

من گفتم که با تعهد جلو می‏روم. بعد وقتی با آن‏ها آشنا شدم، شدم وارث آنان. احساس کردم برای این انسان‏های بزرگ دردمند، درددار بی‏زبان که هم‏چنان سنگینی بار حیات‏شان را تحمل کرده‏اند و مانده‏اند، باید بهترین وارث باشم. من وارث آن‏ها می‏شوم و آن‏ها هم مورث من می‏شوند. این را برای خودم حساب ‏کردم. حساب قشنگی هم از آب در‏آمده بود.

بعد تا بی‏قرار ترانه نبودم، نمی‏خواندم. شاعران بزرگ را خیلی اهمیت می‏دادم. بعضی‏ها معتقد بودند یک آدم باسواد خیلی شاعر، باید برایش شعر بگوید. این آدم احتیاج دارد، یک چیزی کم دارد. یک شعر خوب را گاهی اوقات شاعر دست چهار هم می‏گوید. ما باید او را هم داشته باشیم.

‌با بعضی از شعرا هم که صحبت کردم، گفتم که چکار باید بکنم؟ گفتند این‏طور یا آن‏طور عمل کن. گفتند شعر مرا می‏خوانی؟ گفتم: آره، چرا نه، موضوع را هم به تو می‏گویم، تو شعرش را بگو. ولی گاهی اوقات موضوع را خودت بساز. بگذار تو همه‏ کاره‏اش باشی.

مثلاً آقای خیرخواه در شعر آن‏طوری نبود که بیاید جلو. وقتی به او نشان دادم که حرف دل تو را من می‏توانم افشا کنم، راه شعرش باز شد. هنوز هم از او بپرسی چه کسی ترانه‏های شما را بهتر از همه می‏خواند، می‏گوید‌ فلان کس.

بعد فکر کردم ترانه‏ها را باید رشتی بخوانم. چون رشتی مرکزیت دارد و مردم رشتی را بیشتر متوجه می‏کند. بعد از آن سیاهکل در اشتهار زبان‏فهمی زمینه دارد. هم به رشت نزدیک است هم به شرق گیلان. گویشش استعاره‏ای می‏شد. سیاهکلی حرف که می‏زد، لهجه‌اش حسن کیادهی نبود، لاهیجانی هم نبود.

بخشی از این‏ها را داشت. از سیاهل که بالا می‏رفتیم، به دیلمان می‏رسیدیم، آن‏جا دیگر به جای «جُن»، «جان» می‏گفتند. بلندنشینان، بلندآوازگان، بلندکلامی را انتخاب می‏کنند که پایین نیاید. در دیلمان، وقتی بخواهند بگویند بله، می‏گویند: جان.‌ در تالش هم همین‏طور است. چون بالا نشسته‏اند.

مشکل دیگری هم که دارند این است که در سر کوه وقتی آوازشان را سر می‏دهند، کوه یک‏پا نیست، یک‌سطح نیست، انگشتان پا را به زمین سفت و نامناسب کوه، بند می‏کنند. برای این‌که نیفتند. به همین دلیل وقتی در خواندن صدای‏شان می‌آید که پایین بیاید و تمام کنند، تمام ا‏ضطراری داشتند. تمامتِ‌ «من باز طلب دارم، این کار من نیست هنوز، این‏جا ساکت نیستم، نمی‏توانم، ترس از سقوط مرا به این کار وا می‏دارد». این استعاره‏ها را دارد که این‏ها را هم بررسی کرده‏ام. مخصوصاً در دیلمانات، آوازی دارند که فرود نمی‏آید ولی فرودین است.

اما آن‏چه نت شاهد دارد، می‏‏نشیند آدم روی آن؛ همه‏ی اشعار و آوازها نت شاهد دارند، اما نت ممکن است که شاهد باشد، در زمین همواری تخت‏خوابت را دراز کنی و آن گیلان است، دشت است؛ این‏جا دیگر آن اضطرار پایین می‏آید و به آسایشی نسبی مبدل می‏شود. خواندن وقتی دارد تمام می‏شود، به شنونده‏اش القا می‏کند که من دارم به آخر خط می‏رسم. اما آن کوهی می‏خواهد ‏بخواند، فرود می‏آید، ولی فرود نیست. ناگزیر است. گوش شما را هم نمی‏آزارد.

انگار که شما به جای همه‏ی این آدم‏ها زندگی کرده‏اید و برای این تحقیقات، به جای همه‏ی آن‏ها خوانده‏اید.

همه را. هر کدام را که من خوانده باشم، به غیر از چهار پنج آهنگ اول که از دست من در رفت، هرچه خوانده باشم‌ تا به آن اعتقاد پیدا نکرده بودم، نخواندم. وقتی هم آن‌چه را از صدای شاعر یا از صدای درون روستا می‏شنیدم و بعد می‏خواندم، با آن‏ها زندگی می‏کردم.

گاهی اوقات در تمرینات، گریه‏‏ام می‏گرفت. به خودم می‏گفتم چرا گریه می‏کنی؟ صدای انتظار تو را باید روستا در بالا‌بالاها بشنود. به گوشش برسان، گریه مال تو نیست، تو نباید گریه کنی. سخاوت آن‏ها را فریاد کن، عظمت آن‏ها را یاد کن. هرچه زمان گذشت، من فهمیدم چون کار من از دل برخاسته بود، لاجرم در دل نشسته.

رشتی هم خواندم. آقای بشرا شعرش را گفته بود، شعر قشنگی بود، من آهنگ ساختم، خواندم خیلی قشنگ بود. الان هم گاهی اوقات با آن‌ها نجوایی دارم.

مضامین شعرهایی که آن موقع می‏گفتند این بود که این‏جا دنیایی نیست، این‌جا هیچی نداریم و... حالا می‏خواهم آن را بخوانم، ایراد می‏گیرند. حق هم دارد جمهوری اسلامی. به من می‌گویند تو می‌خوانی: گرده اَ خانه درون غصه راستا راست؟ (غصه راست راست در این خانه می‌گردد) گفتم آقا والله این شعر مال ۱۳۴۸ است، هم شاعرش خوشگذران بود، هم زندگی داشت، هم پول داشت، هم کاسب بود، هم کارمند بود. من چه می‌دانم؟ من با احساس او که نمی‏توانم دعوا کنم. حالا من چطور به شما بگویم که این مال همان موقع است؟

رفتم دنبال تحقیقات. تحقیقات که رفتم، دیگر همه چیز دست آن‏ها بود. در هر روستایی گویش کلامی او را با لهجه‏ی همان روستایی می‏خواندم که ترانه متعلق به آن روستا بود، تا اهالی روستا مرا از آن خود بدانند و بدانند این گویش، گویش کسی است که مثل من است، با من است، در همسایگی من است، من با او راه رفته‏ام.

اتفاقاً این را در آثار شما دیده‏ام. گاهی اوقات کلام شما را نمی‏فهمم، با وجود این‌که خودم گیلانی هستم. اما صدای شما، همراه با موسیقی، فحوای کلام را منتقل می‏کند. همان‏طور که خودتان بهتر می‏دانید و استاد هستید، گیلان علی‏رغم این که استان کوچکی است، اما تنوع لهجه در آن بسیار زیاد است. چطور سعی می‏کنید تا صدای‏تان جور این تنوع لهجه‏ها را بکشد.

اوایل که می‏خواندم، گفتم: خُب یاد گرفتم، خوب هم می‏خوانم و دارم درست هم می‏خوانم، ارکستر هم قبول کرده، خارج‏خوانی ندارم، فالش نخواندم، حالا هم دارم تحویل می‏دهم، حالا هم آن را تحویل می‏دادم. بعد دیدم نه، به خود گفتم که این کلمات را باید به خورد مردم بنشانی.

جناب آقای استاد شجریان همین گرفتاری را دارد. اخیراً، مقداری خودش را تغییر داد، آن‏طور که بیست و هفت هشت سال پیش می‏خواند، کلام مشخص نبود. حال این توهین به حافظ بود یا نه، کاری ندارم. تاریخ قضاوت می‌کند. ولی او هم باید کاری می‏کرد. کم‏کم این‏ها باید یاد بگیرند. او این کارها را کرد، بعد از دیگران شنید که ما که شنونده‏‏‏ی تو هستیم، شعر حافظ و سعدی و… را می‏شناسیم، ولی دیگران می‏خواهند بشناسند.

من هم آن روستایی را که می‏خواستم بخوانم، سعی می‏کردم کلام را هجی کنم، آن‏چنان که کلام در جان آن‏ها بنشیند، در جان شهری بنشیند. شهری چه گناهی کرده که نباید بشنود؟ به همین دلیل، حالا کلمات من حالا ناواضح نیست. الان مدت ده سال است آداپته شده‏ام که کلام را کاملاً به خورد این‏ها بدهم. حتی دو سه ماه پیش که برنامه‏ای ضبط کردم، سعی کردم آن را واضح بخوانم.

به همین دلیل، هروقت که بخواهم غمم را رو کنم، ملودی‏های روستا را می‏خوانم. آواز ایران را تا حد بی‏نهایت بلدم، کلاس دیده‏ام. در سال‏های ۱۳۲۹ تا ۱۳۳۲ از گردن‏کشان آن موقع آواز یاد گرفتم. تا آن‏جایی که نمی‏توانستم بمانم، رفتم در آرایش‏گری کار کردم. آرایش‏گر بودم، هفده‏ هیجده ساله که بودم، پدرم به من یاد داده بود. وقتی سر کسی را اصلاح می‏کرد، او که راه می‏رفت، پشت سرش را نگاه می‏کردم که ببینم چقدر قشنگ کار می‌کند. (می‌خندد)

در لاله‏زار کار می‏کردم و خودم را این‏گونه اداره می‏کردم. آن موقع مثل امروز نبود که ما حتماً باید، فلان مبلغ را پرداخت می‏کردیم. آن‏هایی را که صدا داشتند، می‏بردند، یاد می‏دادند. استعدادها را می‏گرفتند، یاد می‏دادند و انتظار نداشتند. نه مثل حالا که بهترین صدای دنیا را که بیاوری، می‏گویند ده میلیون تومان بدهی، کاری برایت می‏کنم.

رشت خیابان جای قشنگ لاکونه اها بوگو
خشکبیجار جای کلوچه‌فروشانه اها بگو
کوچصفهان جای عزب عزبانه اها بگو
قاضیانم جای حصیرفروشانه اها بگو

یک سری از آثار شما با وجود این‌که سیاسی نیستند و مشکل سانسور هم ندارند، اما انگار دیگر جامعه کم‏تر از شما طلب می‏کند. آثاری مثل: «آی جان زن مار»، «کونوس کله» یا «بگردان و بگردان» و بسیاری دیگر. در حالی که این‏ها هرکدام داستانی دارند که ریشه در فرهنگ جامعه دارد. چرا این‏ کارها، الان کم‏تر خواهان دارند؟

گاهی وقت‏ها این‏ها استحاله می‏شوند. الان کارهای مرا می‏بینند، مردم نمی‏توانند غیر از آن ببینند. وقتی من «کونوس کله» را بخوانم، شادمانی‏های خاصی می‏طلبد. در آن شادمانی‏های خاص، صدای من می‏آید، می‏گوید ساکت، ساکت! این همان آدم است که تو را گریاند، یا تو را به هوش آورد. این دیگر گناه من نیست. من یواش یواش آمدم به ارتقای خواندن رسیدم، آن را اصلاً دیگر از دست دادم. آن‏ ترانه‏ها گاهی هم پخش می‏شوند.

«جان زن مار» از زبان دامادی است که اهل خمام است و با عروسی از لاهیجان می‏خواهد ازدواج کند، نگران است و این شعر را می‏خواند:

آی جان زن مار، بله
کهنه تلمبار، بله
بشکفته انبار بله
می عروس مار، بله
اخ جان زن مار، بله
من باموم می عروسه بردن ره بردنه
هندنما هندنم
بر سر چی هندنی؟
بر سر رخت هندم
می‌ عروسه هندنی؟
بر سر رخت هندنی؟
رخت مره سالای سالای

شما مدتی هم در دهه‏ی پنجاه، همراه با محمود عنایت، سیمین دانشور، منوچهر آتشی و چند چهره‏ی فرهنگی دیگر، رفتید انگلیس برای تحقیق در مورد آوازهای بومی. آن سفر ره‏آورد خوبی برای شما داشت؟

بله، خیلی خوب بود. خانم جلال آل‏احمد (سیمین دانشور) خیلی از ترانه‌هایم را می‏شناخت. دو سه ترانه‌ خواندم که او نداشت. گفتم آخر خانم من تعجب می کنم تو چطور همه این‌ها را داری؟ آن هم مال گیلان را؟ گفت: آقای پوررضا، آدم که بی‌قرار شود، می‌رود دنبال بی‌قراری. حرفش قشنگ بود.

آن‏جا دو سه تا آهنگ فولکلور خواندم، ترانه‏ی «رعنا» را خواندم که تمام شرق گیلان را آن شب من ستاره‏باران کردم، چرا که «رعنا» را با تمام وجود خواندم. ساز هم نداشتم. فقط ضرب می‏توانست وزن مرا راه ببرد. ده بیست روزی آن‏جا بودیم. به دعوت بی‌بی‌سی رفته بودیم انگلیس.

گویا در آلمان هم خوانده‏اید؟

در آلمان برنامه‏ای گذاشتم که خیلی سطحش بالا بود. آقای لطفی آمده بود. شبی که برنامه داشتیم، دیدم حسن ماسالی آمد. تمام بچه‏هایی که آلمان بودند، آمده بودند

.

غیرگیلانی‏هایی هم آمده بودند که آهنگ‏های شما را دوست داشتند؟

بله، مخصوصاً فریادی شنیدم که از بابل بودند و می‏‏‏‏گفتند: «ما افتخار می‏کنیم که شمالی هستی.» در حالی که آن‏ها جز به خودشان، به هیچ کس شمالی نمی‏گویند، می‏گفتند‌ افتخار می‏کنیم که شمالی هستید.

آقای هوشنگ ابتهاج هم آن‏جا بود. تعداد اهل کتاب حاضر در آن شب آن‏قدر بالا بود که من به وحشت افتادم که چه‏جوری برای تلفظ جمع و جور شوم. به خودم گفتم تو حرف حساب داری. تو حرفت را بزن، بگذار دیگران ویرایش ‏کنند. اولاً، حرف تو شعرگونه است، نثر شعرگونه داری، اصلاً احتیاج نداری ویرایش کنی. همین‌جوری حرفت را بزن.

خیلی استقبال کردند‌، خیلی. گفتند یازده سال است که این‏جا هستیم، این اولین کنسرتی است که ما از آن سرشار شده‏ایم. سال بعد هم از من خواستند که بروم، دیگر نرفتم. آن روز صمیمیتی بود‌ که خودشان آمدند کارها را جمع کردند و ما آن‏جا کار کردیم

تی واسی مو دامان بشومای
افسرده و نالان بشومای
جنگل سیاه و سرده
می آهی دیل پوردرده

آقای پوررضا، صدای پوررضا یعنی اندوه، یعنی حزن. دوست دارم بدانم، وقتی شما این غم را در آوازتان می‏خوانید، این غم از شما خالی می‏شود یا شعله‏ورتر می‏شود؟

غمم خالی می‏شود. وقتی من غم دیگران را غم خودم می‏دانم، غمگین می‏خوانم، اما رگه‏هایی از غم در آن جاری است. سعی می‏کنم نوع خواندن را چنان کنم که نه قندی باشد که آدم قند بگیرد، نه آن‏قدر ترش باشد که معده بدرد و به‏هم بریزد. سکنجبینی‏اش می‏کنم. سعی می‏کنم این‏جوری باشد.

من آن‏چه را کار من است، می‏کنم. کار من تعهد است. کار را درست بخوانم، برای کی می‏خوانم، به احترام آن‏ها بخوانم، به احترام زحمت‏شان بخوانم. حالا هم نباشند، باشد. به احترام آن‌ها پنجاه سال پیش که بودند، حالا هم هستند.

اما بعضی چیزها، ذات صدا است. تقصیر من نیست. ذات صدا وقتی با من است، شما یک شادمانی را به من بدهید، من یواش یواش سعی می‏کنم، پیراهن سیاه نه، ولی یک کت طوسی تندی تن این آهنگ بکنم.

جایی خوانده بودم که شما بیش از چهارصد تا ترانه‏ی فولکلور خوانده‏اید. پس چرا بعد از انقلاب، این‏قدر کم‏کار شده‏اید و اگر

اشتباه نکنم، فقط دوتا آلبوم منتشر کرده‏اید؟

وقتی شکست‏های اجتماعی حادث می‏شود، همه چیز، حتا موسیقی را هم دربرمی‏گیرد. نمی‏توانیم بگوییم ما دشمن داریم این‌طور شده، نه.

حساب کنید آدمی که بازار دستش است، مغازه دارد و بیش از همه هم فخر می‏فروشد به دیگران، به او آهنگی می‏دهم، این آهنگِ مرا چهارده قسمت می‏کند، چهارده‏ هزار آهنگ‏های بی‏پدر و مادر را با این یکی می‏کند، می‏دهد به مردم، سر مردم کلاه می‏گذارد. این در گذشته نبود.

این بی‏شرمی نبود. اگر کسی می‏گفت صدای پوررضا را می‏خواهم، صدای مسعودی یا صدای … را می‏خواهم، همان صدا را به او می‏دادند. شما الان برو بگو، صدای پوررضا را می‏خواهم، چهل تا آهنگ به شما می‏دهد، دوتا از آن مال پوررضا است. بقیه‏ی آن هم مال کسانی است که هچل‌هفت خوانده‏اند. رسمی هم نبوده‏اند. بعد صدای پوررضا چه می‏شود؟ خدا می‏داند.

حالا هم دنبال من هستند و می‏گویند مردم می‏خواهند تصویری از شما آهنگ داشته باشند، گفتم باشد. آماده می‏کنم. اول کاری کنید که من بیست تا آهنگ دارم، این‏ها را پخش کنید. احتیاج به بازخوانی دارند. پنج تا از آن‏ها خیلی تازه هستند، تازه‏ی هفتاد سال پیش هستند، نه تازه‏ای که امروز به دنیا آمده باشند. این‏جا بود، من نگذاشتم، می‏خواهم آن را بخوانم، چون انسان نمی‏تواند بگوید همیشه هستم. من به عشق هستم، ممکن است ده روز دیگر نباشم. شما نمی‏توانید کسی دیگر را پیدا کنید کار روستا را این‏طور به شما عرضه کند. تا دیگری بعد سبز بشود، با خدا است.

اول ترتیب کار را دادند که بتوانیم این را نوار کنیم. ولی نوازنده‏ی من شعر را برد، بخش اول را گرفت، بخش دوم را اصلاً قطع کرد. هیچ ضرری به گاو گوسفند کسی هم نمی‌رساند. او موزیسین بود، اصلاً ربطی نداشت در ادبیات دخالت کند. یک تکه‏ی‌ شعر مرا اصلاً از بین برد. اولی را خواند، چهارمی را گذاشت. نه حرف سیاسی است و نه فحش و بد و بیراه می‏دهد. یکی از آن‏ها این بود که:

دونی مو که ره خونم؟
دونی مو که دوخونم
اونی گه خو زوره جی
چوره گیله نرمه کونه

این بد و بیراه است؟ تو چکاره هستی این را قطع می‏کنی؟ آن کسانی که قطع کردند، چرا این‏کار را کردند؟ خجالت نمی‏کشند؟ این فحش نیست که آقا! حرف حساب دارد می‌‌زند. دومی می‏گوید:

اونی گه خو سبزیو، سبز چایه
کارخونه‌چی پیش فوکونه

آخر این را چرا برداشته؟ کجای این سیاسی بود؟ من گفته‌ام زارع این‏جور کار می‏کند، این‏جور دوندگی می‏کند. من چیز دیگری نگفته‏ام که.

بعضی‌ها را‌ باید توی سرش زد و نخواند. همان‏طوری که در زمان شاه آن‏هایی که خوانده بودم، الان نمی‏گذارند، من هم نمی‏خوانم. گفتم حقِ شما است که‌ خوانده نشود. نمی‏خوانم، مسأله‏ای نیست. من تابع این‏جا هستم، تابع جمهوری اسلامی هستم، وقتی موزیکی را می‏گویید نباید خوانده شود، من باید بگویم نه.

اما این شعر را به این آقای موزیسین دادم، این شعر که قشنگ بود، ‌قطع کردی و چرت و پرت اولی را گذاشتی؟ قصد تو از این کار چه بود؟ می‏خواهی مرا کوچک کنی؟ دیگر هم حرفی نزدم. مسأله‌ای نیست.

در پایان، از فریدون پوررضا خواستم تا یکی از ترانه‏های‏اش را برای شنوندگان زمانه اجرا کند و او هم همان قطعه‏ای را اجرا کرد که سانسور شده بود:

دونی مو که ره خونم؟
دونی مو که دوخونم
اونی گه خو زوره جی
چوره گیله نرمه کونه
اونی گه خو سبزیو، سبز چایه
کارخونه‌چی پیش فوکونه
اونی گه اونه خون‌، سه دون‌، تی‌قوریه دم‌کنه
چایی گول‌نم چاکونه
خستگی ته کم کونه
وای اونه ره مو خونم
اونه مو دوخونم

(می‌دانی برای که می‌خوانم؟
می‌دانی چه کسی را می‌خوانم؟
او که با زورش
زمین خیس را نرم می‌کند
اویی که با سبزی خود، چای سبز را
جلوی صاحب کارخانه چای می‌ریزد
او که سه قطره خونش، قوری تو را دم می‌کند
چای تازه می‌سازد
خستگی‌ات را کم می‌کند
وای برای او می‌خوانم
او را می‌خوانم)

---

• ناصر مسعودی: فکر می‌کردند رفته‌ام آمریکا• موسیقی فولکلور گیلان به روایت موسی علیجانی